8. อตฺถินุโขปริยายสุตฺตวณฺณนา

[153] ปริยายติ ปริคจฺฉติ ผลํ เอตสฺสาติ ปริยาโย เหตูติ อาห – ‘‘ยํ ปริยายนฺติ ยํ การณ’’นฺติฯ ปจฺจกฺขทิฏฺเฐ อวิปรีเต อตฺเถ ปวตฺตสทฺธา ปจฺจกฺขสทฺธา ยถา ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ ภควา, สฺวาขาโต ธมฺโม’’ติ (ม. นิ. 1.288) จฯ เอวํ กิราติ อิติ กิราย อุปฺปนฺโน สทฺทหนากาโร สทฺธาปติรูปโกฯ เอตนฺติ ‘‘อญฺญตฺเรว สทฺธายา’’ติ เอตํ วจนํ ฯ รุจาเปตฺวาติ กิญฺจิ อตฺถํ อตฺตโน มติยา โรเจตฺวาฯ ขมาเปตฺวาติ ตสฺเสว เววจนํ, จิตฺตํ ตถา ขมาเปตฺวาฯ เตนาห – ‘‘อตฺเถตนฺติ คหณากาโร’’ติฯ ปรมฺปราคตสฺส อตฺถสฺส เอวํ กิรสฺสาติ อนุสฺสวนํฯ การณํ จินฺเตนฺตสฺสาติ ยุตฺติํ จินฺเตนฺตสฺสฯ การณํ อุปฏฺฐาตีติ ‘‘สาธู’’ติ อตฺตโน จิตฺตสฺส อุปติฏฺฐติฯ อตฺเถตนฺติ ‘‘เอตํ การณํ เอวมยมตฺโถ ยุชฺชตี’’ติ จิตฺเตน คหณํฯ อาการปริวิตกฺโกติ ยุตฺติปริกปฺปนาฯ ลทฺธีติ นิจฺฉเยน คหณํ, สา จ โข ทิฏฺฐิ อยาถาวคฺคหเณน อญฺญาณเมวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตนฺติ ลทฺธิํฯ อตฺเถสาติ เอสา ลทฺธิ มม อุปฺปนฺนา อตฺถิ ยุตฺตรูปา หุตฺวา อุปลพฺภติฯ เอวํ คหณากาโร ทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติ นาม, ปฐมุปฺปนฺนลทฺธิสงฺขาตาย ทิฏฺฐิยา นิชฺฌานํ ขมนากาโร ทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติ นามฯ ปญฺจ ฐานานีติ ยถาวุตฺตานิ สทฺธาทีนิ ปญฺจ การณานิฯ มุญฺจิตฺวา อคฺคเหตฺวาฯ เหฏฺฐิมมคฺควชฺฌานํ ราคาทีนํ อภาวํ สนฺธาย ‘‘นตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ ราคโทสโมโห’’ติ อยํ เสกฺขานํ ปจฺจเวกฺขณา, สพฺพโส อภาวํ สนฺธาย อเสกฺขานนฺติ อาห – ‘‘เสกฺขาเสกฺขานํ ปจฺจเวกฺขณา กถิตา’’ติฯ ‘‘สนฺตํ วา อชฺฌตฺต’’นฺติอาทินา เสกฺขานํ, ‘‘อสนฺตํ วา อชฺฌตฺต’’นฺติอาทินา อเสกฺขานํ ปจฺจเวกฺขณา กถิตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

อตฺถินุโขปริยายสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9-10. อินฺทฺริยสมฺปนฺนสุตฺตาทิวณฺณนา

[154-155] ‘‘สมฺปนฺนสีลา, ภิกฺขเว, วิหรถา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.64) วิย ปริปุณฺณตฺโถ อิธ สมฺปนฺน-สทฺโทติ อาห ‘‘ปริปุณฺณินฺทฺริโย’’ติฯ อินฺทฺริเยหิ สมนฺนาคตตฺตา ปริปุณฺณินฺทฺริโย นาม โหตีติ สมฺพนฺโธฯ เอวํ สติ สมนฺนาคมสมฺปตฺติ วุตฺตา โหตีติ อาสงฺกนฺโต ‘‘จกฺขาทีนิ วา’’ติอาทิมาหฯ ตํ สนฺธายาติ ทุติยวิกปฺเปน วุตฺตมตฺถํ สนฺธายฯ เหฏฺฐา ขนฺธิยวคฺเค ขนฺธวเสน เทสนา อาคตา, อิธ อายตนวเสนาติ อาห ‘‘วุตฺตนยเมวา’’ติฯ

อินฺทฺริยสมฺปนฺนสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นวปุราณวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ตติโย ปณฺณาสโกฯ

16. นนฺทิกฺขยวคฺโค

1-4. อชฺฌตฺตนนฺทิกฺขยสุตฺตาทิวณฺณนา

[156-159] อตฺถโตติ สภาวโตฯ ญาเณน อริยโต ญาตพฺพโต อตฺโถ, สภาโวติฯ เอวญฺหิ อภิชฺชนสภาโว นนฺทนฏฺเฐน นนฺที, รญฺชนฏฺเฐน ราโคฯ วิมุตฺติวเสนาติ วิมุตฺติยา อธิคมวเสนฯ เอตฺถาติ อิมสฺมิํ ปฐมสุตฺเตฯ ทุติยาทีสูติ ทุติยตติยจตุตฺเถสุฯ อุตฺตานเมว เหฏฺฐา วุตฺตนยตฺตาฯ

อชฺฌตฺตนนฺทิกฺขยสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5-6. ชีวกมฺพวนสมาธิสุตฺตาทิวณฺณนา

[160-161] สมาธิวิกลานํ จิตฺเตกคฺคตํ ลภนฺตานํ, ปฏิสลฺลานวิกลานํ กายวิเวกญฺจ จิตฺเตกคฺคตญฺจ ลภนฺตานนฺติ โยชนาฯ ปากฏํ โหตีติ วิภูตํ หุตฺวา อุปฏฺฐาติฯ โอกฺขายติ ปจฺจกฺขายตีติ จตุสจฺจธมฺมานํ วิภูตภาเวน อุปฏฺฐานสฺส กถิตตฺตา วุตฺตํ – ‘‘ทฺวีสุปิ…เป.… กถิตา’’ติฯ

ชีวกมฺพวนสมาธิสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7-9. โกฏฺฐิกอนิจฺจสุตฺตาทิวณฺณนา

[162-164] อนิจฺจานุปสฺสนาทโย เอว วิมุตฺติปริปาจนิยา ธมฺมา นามฯ เถรสฺส ตทา สทฺธาทีนิ อินฺทฺริยานิ น ปริปากํ อุปคตานิ, เถโร อิมาหิ เทสนาหิ อินฺทฺริยปริปากมคมาสิฯ

โกฏฺฐิกอนิจฺจสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10-12. มิจฺฉาทิฏฺฐิปหานสุตฺตาทิวณฺณนา

[165-167] ปาฏิเยกฺกนฺติ วิสุํ วิสุํฯ วุตฺตนเยเนวาติ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว อปุพฺพสฺส วตฺตพฺพสฺส อภาวาฯ

มิจฺฉาทิฏฺฐิปหานสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นนฺทิกฺขยวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

17. สฏฺฐิเปยฺยาลวคฺโค

1-60. อชฺฌตฺตอนิจฺจฉนฺทสุตฺตาทิวณฺณนา

[168-227] ‘‘ยํ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ, ตตฺร โว ฉนฺโท ปหาตพฺโพ’’ติอาทินา เตสํ เตสํ ปุคฺคลานํ อชฺฌาสยวเสน สฏฺฐิ สุตฺตานิ กถิตานิ , ตานิ จ เปยฺยาลนเยน เทสนํ อารุฬฺหานีติ ‘‘สฏฺฐิเปยฺยาโล นาม โหตี’’ติ วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘ยานิ ปเนตฺถา’’ติอาทิฯ

อชฺฌตฺตอนิจฺจฉนฺทสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สฏฺฐิเปยฺยาลวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

18. สมุทฺทวคฺโค

1. ปฐมสมุทฺทสุตฺตวณฺณนา

[228] ยทิ ‘‘ทุปฺปูรณฏฺเฐน สมุทฺทนฏฺเฐนา’’ติ อิมินา อตฺถทฺวเยน สาคโร ‘‘สมุทฺโท’’ติ วุจฺจติ, จกฺขุสฺเสเวตํ นิปฺปริยายโต ยุชฺชตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยที’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ทุปฺปูรณฏฺเฐนาติ ปูเรตุํ อสกฺกุเณยฺยภาเวนฯ สมุทฺทนฏฺเฐนาติ สพฺพโส อุปรูปริปกฺขิตฺตคมเนนฯ มหาคงฺคาทิมหานทีนํ มหตา อุทโกเฆน อนุสํวจฺฉรํ อนุปกฺขนฺทมาโนปิ หิ สมุทฺโท ปาริปูริํ น คจฺฉติ, ยญฺจ ภูมิปเทสํ โอตฺถรติ, ตํ สมุทฺทภาวํ เนติ, อภาวํ วา ปาปุณาติ อปยาเต สมุทฺโททเก, ตํ วา อนุทกภาวปตฺติยา อตถเมว โหติฯ กามญฺเจส ทุปฺปูรณฏฺโฐ สมุทฺทนฏฺโฐ สาคเร ลพฺภติ, ตถาปิ ตํ ทฺวยํ จกฺขุสฺมิํเยว วิเสสโต ลพฺภตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตสฺส หี’’ติอาทิมาหฯ สโมสรนฺตนฺติ สพฺพโส นีลาทิภาเคหิ โอสรนฺตํ, อาปาถํ อาคจฺฉนฺตนฺติ อตฺโถฯ กาตุํ น สกฺโกติ ทุปฺปูรณียตฺตาฯ สโทสคมเนน คจฺฉติ สตฺตสนฺตานสฺส ทุสฺสนโตฯ ทุสฺสนฏฺฐตา จสฺส จกฺขุทฺวาริกตณฺหาวเสน เวทิตพฺพาฯ ยถา สมุทฺเท อปราปรํ ปริวตฺตมาโน อูมิยา เวโค สมุทฺทสฺสาติ วุจฺจติ, เอวํ จกฺขุสมุทฺทสฺส ปุรโต อปราปรํ ปริวตฺตมานํ นีลาทิเภทํ รูปารมฺมณํ จกฺขุสฺสาติ วตฺตพฺพตํ อรหติ อนญฺญสาธารณตฺตาติ วุตฺตํ ‘‘รูปมโย เวโค’’ติฯ อสมเปกฺขิเตติ สมฺมาทสฺสเน รูเป มนาปภาวํ อมนาปภาวญฺจ คเหตฺวา, ‘‘อิทํ นาม มยา ทิฏฺฐ’’นฺติ อนุปธาเรนฺตสฺส เกวลํ สมูหฆนวเสน คณฺหนฺตสฺส คหณํ อสมเปกฺขนํฯ สหตีติ อธิภวติ, ตํนิมิตฺตํ กญฺจิ วิการํ นาปชฺชติฯ

อูมีติ วีจิโยฯ อาวฏฺโฏ อาวฏฺฏนวเสน ปวตฺตํ อุทกํฯ คาหรกฺขสมกราทโย คาหรกฺขโสฯ ยถา สมุทฺเท อูมิโย อุปรูปริ วตฺตมานา อตฺตนิ ปติตปุคฺคลํ อชฺโฌตฺถริตฺวา อนยพฺยสนํ อาปาเทนฺติ, ตถา อาวฏฺฏคาหรกฺขสาฯ เอวเมเต ราคาทโย กิเลสา สยํ อุปฺปนฺนกสตฺเต อชฺโฌตฺถริตฺวา อนยพฺยสนํ อาปาเทนฺติ, กิเลสุปฺปตฺตินิมิตฺตตาย สตฺตานํ อนยพฺยสนาปตฺติเหตุภูตสฺส อูมิภยสฺส อารมฺมณวเสน จกฺขุสมุทฺโท ‘‘สอูมิสาวฏฺโฏ สคาโห สรกฺขโส’’ติ วุตฺโตฯ

อูมิภยนฺติ เอตฺถ ภายติ เอตสฺมาติ ภยํ, อูมีว ภยํ อูมิภยํฯ กุชฺฌนฏฺเฐน โกโธฯ สฺเวว จิตฺตสฺส จ อภิมทฺทนวเสนุปฺปาทนตฺเถน ทฬฺหํ อายาสนฏฺเฐน อุปายาโสฯ เอตฺถ จ อเนกวารํ ปวตฺติตฺวา สตฺเต อชฺโฌตฺถริตฺวา สีสํ อุกฺขิปิตุํ อทตฺวา อนยพฺยสนนิปฺผาทเนน โกธูปายาสสฺส อูมิสทิสตา ทฏฺฐพฺพาฯ ตถา กามคุณา กิเลสาภิภูเต สตฺเต มาเน วิย รูปาทิวิสยสงฺขาเต อตฺตนิ สํสาเรตฺวา ยถา ตโต พหิภูเต เนกฺขมฺเม จิตฺตมฺปิ น อุปฺปชฺชติ, เอวํ อาวฏฺเฏตฺวา พฺยสนาปาทเนน อาวฏฺฏสทิสตา ทฏฺฐพฺพาฯ ยทา ปน คาหรกฺขโส อารกฺขรหิตํ อตฺตโน โคจรภูมิคตํ ปุริสํ อภิภุยฺย คเหตฺวา อโคจเร ฐิตมฺปิ โคจรํ เนตฺวา เภรวรูปทสฺสนาทินา อตฺตโน อุปกฺกมํ กาตุํ อสมตฺถํ กตฺวา อนฺวาวิสิตฺวา วณฺณพลโภคอายุสุเขหิ วิโยเชตฺวา มหนฺตํ อนยพฺยสนํ อาปาเทติ, เอวํ มาตุคาโมปิ โยนิโสมนสิการรหิตํ อวีรปุริสํ อตฺตโน รูปาทีหิ ปโลภนวเสน อภิภุยฺย คเหตฺวา วา วีรชาติยมฺปิ อิตฺถิกุตฺตภูเตหิ อตฺตโน หาวภาววิลาเสหิ อิตฺถิมายาย อนฺวาวิสิตฺวา วา อวสํ อตฺตโน อุปการธมฺเม สีลาทโย สมฺปาเทตุํ อสมตฺถํ กโรนฺโต คุณวณฺณาทีหิ วิโยเชตฺวา มหนฺตํ อนยพฺยสนํ อาปาเทติ, เอวํ มาตุคามสฺส คาหรกฺขสสทิสตา ทฏฺฐพฺพาฯ อูมิภยนฺติ ลกฺขณวจนํ ฯ ยถา หิ อูมิ ภายิตพฺพฏฺเฐน ภยํ, เอวํ อาวฏฺฏคาหรกฺขสาปีติ อูมิอาทิภเยน สภยนฺติ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อนฺตํ อวสานํ คโต, เอวํ ปารํ นิพฺพานํ คโตติ วุจฺจติฯ

ปฐมสมุทฺทสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2-3. ทุติยสมุทฺทสุตฺตาทิวณฺณนา

[229-230] กิเลสานํ อลฺลภาวูปนยนนฺติ อาห ‘‘เตมนฏฺเฐนา’’ติฯ อริยสาวเกติ อนาคามิโนฯ เต หิ กามภววเสน อตินฺตตาย น สมุนฺนาฯ ตโย มจฺจูติ กิเลสาภิสงฺขารเทวปุตฺตมาเรฯ ตีหิ อุปธีหีติ กิเลสาภิสงฺขารกามคุณานํ วเสน ตีหิ อุปธีหิฯ ขนฺธุปธินา ปน โส น นิรูปธิ สอุปาทิเสสสฺเสว นิพฺพานสฺส อธิคตตฺตาฯ คโตติ ปฏิปตฺติคมเนน คโตฯ

ทุติยสมุทฺทสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4-6. ขีรรุกฺโขปมสุตฺตาทิวณฺณนา

[231-233] อปฺปหีนฏฺเฐนาติ มคฺเคน อสมุคฺฆาฏิตภาเวนฯ อตฺถีติ วิชฺชติฯ สติ ปจฺจเย วิชฺชมานกิจฺจกรณโต ปริยุฏฺฐานํ อปฺปกํ มูสิกาวิสํ วิย ปริตฺตํ นาม โหติ อปฺปานุภาวตฺตาฯ เอวรูปาปีติ อปฺปกาปิฯ อสฺสาติ อปฺปหีนกิเลสสฺสฯ อธิมตฺตานนฺติ อิฏฺฐานํ รชนียานํ, วตฺถุวเสน ปริตฺตกมฺปิ อิฏฺฐารมฺมณํ อธิมตฺตเมวฯ เตนาห ‘‘นขปิฏฺฐิปฺปมาณมฺปี’’ติอาทิฯ ทหโรติอาทีนิ ตีณิปิ ปทานิฯ อาภินฺเทยฺยาติ ภินฺเทยฺยฯ ตํ อุภยนฺติ ตํ จกฺขุรูปนฺติ อุภยมฺปิ อายตนํฯ

ขีรรุกฺโขปมสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. อุทายีสุตฺตวณฺณนา

[234] อิติปีติ อิมินาปิ การเณนฯ อนิจฺเจนาติ อนิจฺจภาเวน อนตฺตลกฺขณํ กถิตํฯ ยสฺมา เหตุปจฺจยา วิญฺญาณสฺส อุปฺปตฺติ สติ จ อุปฺปาเท นิโรเธน ภวิตพฺพํ, อุปฺปาทวยวนฺตตาย อนิจฺจํ วิญฺญาณํ, ยทิ จ อตฺตา สิยา ปจฺจเยหิ วินา สิชฺเฌยฺย, น จ ตถาสฺส สิทฺธิ, ตสฺมา ‘‘วิญฺญาณํ อนตฺตา’’ติ อนิจฺจตาย อนตฺตตา กถิตาฯ

อุทายีสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ